Јозеф Фогл
Од граѓанин на државата до граѓанин на мрежата
Препечаток од „Капитал и одбивност. Кратка теорија на сегашноста“
Како што големите трговски друштва од 17 век – на пример, холандската Сојузна Источноиндиска Компанија или британската Источноиндиска Компанија – биле насочени кон елиминирање на конкуренцијата и монополизирање на трговијата на далечина, притоа поврзувајќи ги приватните деловни активности со суверени овластувања, капиталните интереси со практикување на суверените права, така и „приватизираниот меркантилизам“ на платформската индустрија се одликува со инвестирање во формирање монопол, ограничување на конкуренцијата и контрола на социјалните инфраструктури.i На тој начин се зафаќаат области што како резерви на суверенитет, како политички основни функции или задачи на социјалната држава му припаѓаат на доменот на современите форми на владеење и достигнуваат од одржување на јавните добра, задоволување на потребите за заштита и безбедност, па сѐ до финансирање на образовните системи или социјална грижа. Па, затоа може да се зборува за суверенитет на платформата и претворање на информациските машини во држава; и последно, но не и помалку важно, вонредната состојба со пандемијата од пролетта 2020 година јасно покажа до кој степен експанзијата на ваквите платформски компании (како суштински победници во епидемијата) и со нив поврзаниот трансфер на моќ веќе некое време влијае врз јавните услуги, врз испреплетувањето на суверените и административните задачи, но и врз зделките поврзани со здравствената заштита, медицинската нега и општата превентивна потреба. „Амазон“ и „Епл“ имаат клиники, „Амазон“ нуди и здравствено осигурување и континуирано медицинско следење, „Гугл“ и „Епл“ соработуваат во развојот на апликации за епидемии, „Фејсбук“ обезбедува мапи за превенција од болести, го надополнува здравствено-политичкото следење со аларм за Ковид-19; и „Проект бејзлајн“ на „Гугл“, една обемна колекција на податоци за ритамот на спиење, излачувањето, крвниот притисок, пулсот и течноста во солзите од клинички и амбулантски пациенти, го поврзува влезот на пазарот на здравствена заштита со понудата за универзална превентивна медицинска нега.ii Либералната фобија од грижливата држава се претвори во слободоумна прослава на грижливото претпријатие. Во поглед на проширувањето на ваквите парадржавни корпоративни структури, се чини сосема логично дека некој се обидува да го затвори кругот на финансијализацијата, информатизацијата и контролната моќ, да го пренесе приватното окупирање на суверените ингеренции врз економскиот поредок во целост и да го усоврши преминот од финансиски систем контролиран од владата кон пазарно-контролиран финансиски систем. Затоа што финансиската индустрија беше привлечена од можностите на информатичката економија, платформските компании сега се туркаат во финансискиот бизнис, при што водечка функција преземаат особено високопрофитабилните проекти за создавање на приватни платежни и монетарни системи, доколку се насочени кон денационализација на валути. Така, на пример, понудите за платежни услуги, покрај инвестициските фондови и финансиските инструменти, уште одамна се дел од суштинските движечки сили и компоненти на – американските и кинеските – платформски компании. Тие ја имаат предноста што обезбедуваат најсигурни податоци за насочено пласирање производи и рекламирање и што можат да се користат и со кои може централно да се следат децентрализираните меѓународни платежни трансакции – да го споменеме примерот на „Алипеј“ на „Алибаба“ или „Вечат пеј“ на „Тенсент“, во Кина, или примерот на „Виза“, „Мастеркард“, „Пејпал“, „Епл пеј“ или „Амазон пеј“ исклучиво во САД.iii „Пејпал“ веќе се нафати да создаде еден вид „интернет-валута“ за да го замени американскиот долар во меѓународните плаќања и да ги поткопа државните валутни монополиiv; и како што таквите проекти продолжуваат и се интензивираат, преклопувањето на практиките на приватниот сектор и на владите во платформската економија на крајот изнесува нови финансиско-економски иницијативи што се очекува да генерираат понатамошни профитабилни нагони за вклучување. Еден од овие проекти, на пример, кој првично беше впечатлив како провокативна деловна идеја или „генијален маркетиншки трик“, сега го направи првиот чекор кон имплементација: на 16 мај 2020 година, здружението „Либра“, со седиште во Женева, официјално поднесе барање за лиценца за платежен систем до швајцарскиот финансиски надзорен орган ФИНМА и со тоа надмина една важна пречка во воспоставувањето на глобална криптовалута преку концернот на „Фејсбук“.v Како и да интервенира овој проект „Либра“, планиран од 2019 година и преименуван во „Дием“ во декември 2020 година, во динамиката на тековниот финансиски систем, независно од тоа дали ќе се покаже како роднина на системот биткоин, како поволна платежна услуга, псевдобанка или напад на националните валути – со својата ориентација и со својата организациска форма веќе се забележува како настан што има цел да обезбеди консолидација на пазарен финансиски систем со нови приватни начини на контрола, концепт во кој се манифестираат конкретни идеи за псевдо- или парадржавна експанзија на „Фејсбук Коо“. Она што е запишано во различните работни документи, нацрти, скици и експозеа на здружението „Либра“ од летото 2019 година, сугерира големо финансиско и економско ветување и поканува на провизорна посета на можната или веројатна иднина на контролните друштва. Притоа, може да се претпостави еден предуслов за вакви проекти – како што се повеќе од 2.000 криптовалути воопшто – првично во минатото и во традицијата на либералните монетарни теории што уште од 1930 година практикувале аверзија кон националната монетарна политика. На пример, предлозите што економистот од Чикаго, Хенри С. Сајмонс ги презентирал во 1936 година во еден до денес прочуен текст за создавање на „нова монетарна религија“, предвидувале да му се делегира назад монополот на банкнотите од Централната банка на Министерството за финансии, да се намалат монетарните интервенции и да се фиксира количеството пари на долг рок, да се осигурат банкарски депозити со стопроцентна покриеност, да се минимизираат краткорочните монетарни договори и со нив поврзаните монетарни сурогати и да се ограничи монетарната политика во целост на контрола на ниво на цена.vi Значи, тука станувало збор за поставување на фиксни правила против тековните интервенции на монетарната политика и дискрециските одлуки (discretion), под чиешто владеење слободното претприемништво можело да се движи на слободните пазари со очекувани пазарни механизми, односно идејата била запирање или ограничување на оние „авторитети“ што се отелотворувале во националните и централните банки. На хоризонтот на овие размислувања стоело радикалното барање на Фридрих Хајек за откажување од централните банки и од државните монополи и создавањето на „чесни пари“ (honest money) целосно да им се препушти на пазарите, на стабилизирањето на нивото на цените на приватното слободно банкарство и на силите на конкуренција. Ако парите не се ништо друго освен невина стока покрај другите стоки, тогаш старите монополи на националните валути со сигурност можат да бидат денационализирани или деполитизирани, а приватизираните валути да ѝ се предадат на „контролата на вредноста преку конкуренција“vii. Наследството на овој монетарен либерализам во крајна линија го рекламираат и оние декларации за независност со кои се преведува државната фобија во високиот тон на ветувања за слобода преку блокчејн-технологијата: „Дојде време да се доведе во прашање државниот монопол врз производството на девизи и контролата на нивните текови. Дојде време да се прекине врската помеѓу географијата и валутата (т.е. меѓу националните и меѓународните атрибути како во случајот со еврото). Привилегија на централните банки и на сите организации кои зависат од нив“.viii
Од една страна, проект како планираната валута либра, т.е. дием се поврзува со неолибералниот повик за приватизација на валутите и моделот на „Интернет на пари“ го следи развојот на еден „финансиски екосистем“ што треба да ја заобиколи или да ја пробие финансиската оска помеѓу централните и комерцијалните банки, нудејќи се себеси како децентрализирана мрежа за приватни платежни и финансиски услуги. Овие до три милијарди корисници на „Фејсбук“ треба да ја претставуваат основата за глобалниот финансиски систем без судири, финансиско битие насекаде низ светот ослободено од политика и посредници и кое се надоврзува технолошки – паралелно со дистрибутивните мрежи – на функционалноста на децентрализирано водените салда (distributed ledger) како во случајот на блокчејн-трансакциите. Во овој поглед од особено значење се земјите во развој и во подем, во кои – на пример, во Африка или Азија – рудиментираните политички и економските институции, како и недостатокот од финансиско-технички инфраструктури, го потпомагаат воспоставувањето на општо достапна глобална финансиска мрежа со „распределено раководство“ – со цел, како што се вели, „да им се дадат нови можности на милијарди луѓе“. Со „децентрализираните форми на управување“ треба да се зголеми финансиското и економското вклучување на претходно непризнаеното население и треба да се ветат „поинклузивни финансиски опции за целиот свет“.ix
Не е изненадувачки што либералните експерти за пари го сметаат ова за особено „кул идеја“x. Од друга страна, овој демонстративен фокус на децентрализираните мрежи е поврзан со форма на организација што се потпира на јасни исклучувања, хиерархии и централизација. Освен што „Фејсбук“ со својата подружница „Калибра“ ја презеде „водечката улога“ во спроведувањето на проектот, составот на основачките членови и учесниците со право на глас е колку ексклузивен, толку и значаен. Тие доаѓаат речиси исклучиво од финансискиот сектор, како и од областите на ризичен капитал, платформски, технолошки и телекомуникациски компании, силно се вмрежни меѓу себе и се карактеризираат со исполнување на комплицираните барања за прием: За членство со право на глас во здружението „Либра“ (од декември 2020 година: здружение „Дием“) потребна е минимална инвестиција од десет милиони долари во т.н. либра-резерва (или дием-резерва), како и вредност на фирмата од најмалку една милијарда, биланс на клиенти од 500 милиони долари односно номинација за листата „Форчун 500“. Така, повторно се тоа „технолошките и финансиски компании“ на кои им се доверени флагрантните „решенија“ за „подобрување на економската состојба низ светот“xi. Ова преклопување на отворени и затворени, рамни и хиерархиски структури го карактеризира системот на сите платежни трансакции, со кои домаќинствата со ниски приходи ширум светот можат да се развијат како нов финансиско-економски ресурс. Па, така, издадените монети на „Либра“, односно „Дием“, или стабилни монети, кои можат да се купат на различни продажни места со вообичаените платежни средства, првично се покриени во соодветната резерва со резерва на „безбедни и стабилни вредности“ што се состои од банкарски салда, каматни државни обврзници и краткорочно вложени хартии од вредност – сите зачувани во реномирани национални валути. Така, оваа резерва го формира столбот на корпоративниот картел и на системот во целост и се карактеризира со повеќе специфични деловни особености. Првин може да се препознае обликот на еден инвестициски или фонд за монетарен пазар, чијшто обем го сочинуваат инвестициските суми на стотина членови и, пред сè, оние депоа во кои се влеваат генерираните средства од продажбата на „Либра/Дием“ на корисниците. Според различни процени, добиениот капитал би можел да изнесува помеѓу неколку стотици милијарди до неколку трилиони долари и би му обезбедил на здружението „Либра/Дием“ место во групата на најголемите менаџери на средства во светот (или, тоа би кореспондирало со просечната големина на програмата за купување средства на Европската централна банка). Дополнително, приходот што се состои од камати на основните средства и трансакциски провизии за платежни услуги, што, пак, според процените, би можеле да достигнат неколку милијарди долари годишно, по одбивањето на оперативните трошоци ќе бидат пренесени на членовите на здружението „Либра/Дием“ како дивиденда, при што различните нацрти на овој проект веднаш се обидоа да разјаснат: „Корисниците на ’Либра‘ не добиваат никакви дивиденди од резервата“.xii Ова значи дека тука нема ништо друго освен профит од создавањето пари, т.е. ризница или сениорација, кои – како некогаш во раните модерни кнежевства – наводно произлегуваат од напорите или привилегиите на паричните емисии. Затоа, издавањето и циркулацијата на либра не функционира само како фонд или инвестициски бизнис, гарантиран и контролиран од финансиски силните компании на здружението; многу повеќе тука е претставен систем на создавање приватни пари, што врши строго асиметрична распределба на капиталот. Јасно се разликуваат две класи на сопственици или партнери, па сопствениците на платформата, валутата и на целиот систем стојат наспроти сопствениците или корисниците на монетите либра, односно дием насекаде низ светот.xiii Мала група компании и инвеститори доминираат во една инклузивна глобална платежна и финансиска мрежа, а приватизацијата на создавање пари се реализира и технички и институционално.
Според тоа, планираната валута не е, како што беше најавено, „конципирана и регулирана како јавно добро“, туку напротив, како монетарен систем што е во приватна сопственост на влијателни инвеститори. Децентрализираниот платежен систем, вклучително и технологијата на дистрибутивни мрежи, ќе биде рецентрализиран од страна на акционерите.xiv Тука се вбројува и најавеното олеснување на меѓународните плаќања, кое треба да се комбинира со присвојување на кориснички податоци, монетарни функции со мрежни услуги и да премине во една заедничка агенција. Ова е задачата на „Калибра“, подружницата на „Фејсбук“, која, пак, беше преименувана во „Нови“ во декември 2020 година: Овде, платежните операции се поврзуваат со функциите на „Месинџер“, како што се „Инстаграм“ и „Ватсап“; платформата ја интегрира дистрибуцијата на дигитални монети заедно со собирање и екстракција на кориснички податоци што се однесуваат на сообраќањето на пари и добра, однесувањето на купувачите, кредитната способност, моралот при плаќање, приходот или имотната состојба. Овој пристап до информациите на дигиталните паричници (digital wallets) на корисниците е загарантиран со таканаречениот „стандард за отворен идентитет“, кој врши електронска лична идентификација, посочувајќи на транспарентни финансиски трансакции и ги складира овие информации во централните бази на податоци во САД.xv Предусловот за ова, пак, лежи во контролната логика на интернет-протоколите, имплементиран од блокчејн-технологијата. Тука не станува збор само за употреба на дистрибутивна мрежна архитектура и наводно елиминирање на трети инстанции и посредници, туку, пред сѐ, за ново уредување на општествениот договор. Па, така, криптографските операции со кои се обработува и се потврдува листата на блокови со податоци на децентрализиран начин имаат карактер на паметни договори, во кои автоматски се документира согласноста на сите учесници при секоја трансакција. Од една страна, ова машинско градење консензус преку протоколи за пренос го следи профилот на самоизвршувачки договор што ги заобиколува конвенционалните правни заверки, доаѓа во судир со постојните национални правни положби, ги надминува застарените правни кодови со дигитални, создава псевдолегални обврски и затоа се нуди како идеален институционален дизајн за снабдување на слободните пазари. Денационализираното приватно право во одредена мера се автоматизира.xvi Од друга страна се создаваат квазисуверени, односно машински структури од последна инстанција, чиишто постапки ја комбинираат децентрализацијата на контролата со извршната надградба на кодот. Според тоа, системот „Либра“, односно „Дием“ ветува и затворање на дупката во инфраструктурата на меѓународната финансиска економија. Многу повеќе, тука се препознава и развојот на паразитска технологија во строга смисла на зборот, во која создавањето канали за финансиски трансакции е директно поврзано со прекин и одземање. Наспроти ветувањето за широко финансиско вклучување на светската популација „без средства“ и „без банкарска сметка“ стојат строгите исклучувања, кои се манифестираат во монополизирањето на информациите и капиталните добивки добиени преку „Фејсбук“ и здружението „Либра/Дием“. Сепак, жестоките спорови во однос на амбициозниот проект сè уште се придружени од отвореното прашање за тоа кој финансиски и економски формат е всушност претставен во него. Иако има малку сомнежи за иновативноста на подвигот, сепак многумина се прашуваат каква економска, институционална и правна конзистентност имаат еднакво платформата и средствата за плаќање. Дали здружението „Либра/Дием“ е мрежа, платформа, платежна услуга, фонд или инвестициско друштво, давател на финансиски услуги, банкарска институција, сѐ заедно или ништо од ова, а притоа има карактеристики на централна банка; дали под алузивните имиња „Либра/Дием“ – упатување на римско-империјална единица за мерење или епохално повикување на нов „ден“ – би можело да се подразбере дури и криптовалута, блокчејн, дигитални пари и е-пари, финансиски инструмент, корпоративни пари или, пак, виртуелна валутна единица со сите вообичаени монетарни функции – сите овие размислувања и обиди за дефинирање се најпрецизно сумирани во заклучокот дека проектот е „целосно во спротивност со сè“ што генијалноста на финансиските индустрии и регулаторите создала досега.xvii Значи, треба да се признае дека хибридната конструкција, која осцилира помеѓу платежна услуга, инвестициски фонд, банка и валутен систем, првично ги избегнува сите национални и наднационални контролни тела и во најмала рака не спаѓа во директна надлежност на надзорните органи за банките и кредитните институти. И овде се работи за окупација на законски недефинирани области, а она што беше претставено во Швајцарија пролетта 2020 година со барањето за лиценцирање на платежен систем не е конципирано едноставно како платежна услуга. Имајќи го ова предвид, тврдењето на „Фејсбук“ „дека планира да соработува со властите за да се создаде регулаторна рамка за поттикнување на иновативни технологии, одржувајќи ги највисоките стандарди за заштита на потрошувачите“ може да се сфати како обид да се тестира опсегот на досегашните регулативи и да се приспособат новите рамковни услови на сопствените интереси.xviii
Значи, не се толку ноторни прашањата за стабилноста на валутата, можното перење пари или финансирањето на тероризмот оние што го направија проектот предизвик за владите, централните банки и регулаторните органи. Многу повеќе, економските научни експертизи малку се сомневаат дека ваквите нови форми на пари најверојатно ќе станат средиште на „големите, системски релевантни социјални и економски платформи“ што неизбежно ќе ги преминат националните граници, ќе го редефинираат односот помеѓу плаќањата и податоците на корисниците и, на крајот, ќе ја преобликуваат „архитектурата на меѓународниот монетарен систем, како и улогата на државните валути“. Се појавува најнов пресврт во прашањето на економското управување. Пред сè, ова значи дека мапирањето на единиците на националните валути ќе се удвои со гео-економска распределба на „дигитални валутни области“ (Digital Currency Areas – DCAs). Таму ќе се гарантираат трансакции со приватни платежни средства, кои или – како во кинескиот пример на „Тенсент“ и „Ант фајненшал“ – важат во комерцијалните мрежи или – како во случајот на либра, т.е. дием – се формираат како конвертибилни и конкурентни валути. Од една страна, притоа се извршува инверзија во хиерархијата на финансиските трансакции: платежните системи веќе не зависат од посредување меѓу банките; многу повеќе, традиционалните банкарски функции на финансиската технологија би можеле да бидат подредени на платежните услуги и платформските компании. Од друга страна, се отвора хоризонтот за дигитална „доларизација“. Доколку приватните средства за плаќање и аритметичките единици како либра/дием циркулираат на дигиталните мрежи преку националните граници, мора да им се додели способност да оперираат во различни валутни системи во исто време и евентуално да ги истиснат или да ги заменат националните валути со дигитална корпоративни, т.е. платформски пари.xix Со такви начини на интервенција, платформските економии се дел од еден развој, во кој политичката географија се покажува како палимпсест: таа е препишана од растечки енклави и ексклави, од мигрирачки економски и трговски зони, приватизирани валутни области и мрежи и се карактеризира со флуктуирачки хегемонии во финансискиот режим.
Затоа, не е изненадувачки што Марк Закерберг се обиде да ги ублажи ваквите грижи за достоинството на државните валути на деталното сослушување пред американскиот конгрес во октомври 2019 година и, осврнувајќи се на неизбежната кинеска конкуренција, се промовираше себеси и „Фејсбук“ со охрабрувачки изгледи дека токму „Либра“ ќе може да ја гарантира надмоќта на САД во финансискиот сектор. Всушност, набргу потоа, првичниот план за осигурување на валутата либра со поврзување со кошница од различни стабилни валути (мултивалута: американскиот долар, еврото, јенот, британската фунта) беше заменет со привилегираното поврзување со доларот (единечна валута), кој на тој начин би можел да го задржи својот статус на клучна валута во меѓународните плаќања со сите поврзани економски и политички предности: „Верувам дека тоа ќе го зајакне лидерството на САД во финансиските прашања“.xx Дури и ако сѐ уште не е специфицирана точната интеракција помеѓу доларот, другите поединечни валути и либрата, а останува нејасно и спроведувањето на овој финансиско-економски експеримент, дури и ако тактичкото преименување на „Либра“ во „Дием“ има цел да го камуфлира и поврзувањето на „Фејсбук“ со овој валутен проект, сепак тој се претставува со нескриени ветувања за моќ во политиката. Имајќи го ова предвид, во сегашната форма тоа може да се сфати како систематско продолжение и клуч на еден развој со кој (американскиот) платформски капитализам ги обезбедува своите бизнис-модели преку контрола на сопственичките пазари и потоа се обидува да ги стабилизира истите со создавање псевдодржавни структури – неодамнешно усовршување на владините практики на финансискиот режим. Со либра, т.е. дием не треба само да се создаде светска валута во која доминираат САД туку и комерцијална инфраструктура за финансиски услуги од секаков вид. Многу повеќе, во нацртите како оние на здружението „Либра/Дием“ се покажа формата на еден приватен резервен систем што има сличности со традиционалните структури на централната банка, издава приватни декретни пари и на тој начин бара монетарно-политички прерогативи, односно квазисуверени овластувања како што е создавање пари и издавање банкноти. Во главен план стои гео-економскиот поредок на приватизираните економски области или домени, кои се предмет на контрола на групите инвеститори и нивните посебни интереси и кои го заменуваат опсегот на јавната регулатива со приватното управување и апаратите на моќ. Во секој случај, не може да се исклучи дека овој проект нема само да претставува поучна слика на тековната финансиска и економска динамика, туку дека ќе ги зајакне постојните линии на моќ преку својата имплементација и дека следи крива на ескалација, на чијшто крај граѓанинот на мрежата се ослободува ефикасно од граѓанинот на државата и преку повеќе или помалку доброволно пристапување на цели популации се слева во приватна „онлајн-држава“. Капитализмот, рече еднаш Фернан Бродел, триумфира секогаш кога станува држава.xxi
i Staab, Digitaler Kapitalismus, 260-266; Vogl, Der Souveränitätseffekt, 111-112.
ii Anna-Verena Nosthoff / Felix Maschewski, Die Gesellschaft der Wearables. Digitale Verführung und soziale Kontrolle, Berlin 2019, 67-72; спореди Bratton, The Stack, 7; Aral, The Hype Machine, X-XI; Andrian Kreye, Nutzlose App, во: Süddeutsche Zeitung, 30.11.2020, 4. – За брзото зголемување на профитот на ноторните интернет-концерни од пролетта 2020 година, спореди: Tech-Konzerne profitieren, во: Süddeutsche Zeitung, 31.10./01.11.2020, 24.
iii Staab, Digitaler Kapitalismus, 188-189; Norbert Häring, Wer steckt hinter der Libra Association und was ist das Ziel von Libra? во: publikum.net, 18.12.2029 (https://publikum.net/wer-steckt-hinter-der-libra-association-und-was-ist-das-ziel-von-libra/).
iv Thiel/Masters, Zero to One, 17.
v Norbert Häring, Wie die USA ihre Dollar-Weltwährung ins Zeitalter von Libra retten wollen, во: Handelsblatt, 09.05.2020 (https://www.handelsblatt.com/politik/international/kryptowaehrungen-wie-die-usa-ihre-dollar-world-currency-in-the-age-of-libra-save-want/25813190.html?ticket=ST-3223158-ULZ1SUmztty34sgimvVtap4); Dorothea Schäfer, Facebook-Währung Libra: Nur ein genialer Marketingtrick? во: DIW Wochenbericht 86/37, 2019, 688 (https://www.diw.de/de/diw_01.c.678097.de/publikationen/wochenberichte/2019_37_5/facebook-waehrung_libra__nur_ein_kometingar-html).
vi Henry S. Simons, Rules versus Authorites in Monetary Policy, во: The journal of Political Economy 44/1. 1936. 4-8, 17, 22-25; спореди и: Thorvald Grung Moe, Control of Finance as a Prerequisite for Successful Monetary Policy: A Reinterpretation of Henry Simons’ ›Rules versus Authorities in Monetary Policy‹, во: Levy Economics Institute Working Paper Collection, Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 713, April 2012 (http://www.levyinstitute.org/pubs/wp_713.pdf).
vii Friedrich Hayek, Denationalisation of Money. The Argument Refined. Analysis of the Theory and Practice of Concurrent Currencies (1976), London 31990, 23, 28, 48, 100 и сл. стр. – За првата дискусија за слободно банкарство спореди ја и дисертацијата на ученичката на Hayek-Schülerin Vera C. Smith, The Rationale of Central Banking and the Free Banking Alternative (1936), Indianapolis 1990.
viii Љубезна парафраза на Кетрин Малабу на Декларацијата за независност на валутата (https://medium.com/@currencyindependence/declarationofcurrencyindependenceb404296bf03b), која, пак, се заснова на Американската декларација за независност: Catherine Malabou, Kryptowährungen oder die anarchistische Wende des zeitgenössischen Kapitalismus, во: Zeitschrift für Medien und Kulturforschung 10/2, 2019, 97-98; за критичко испитување на овие ветувања за слобода спореди и Stefan Münker, Freiheit, die in Ketten liegt. Zur Philosophie der blockchain, во: исто, 117-126.
ix Einführung in Libra. Whitepaper. Von den Mitgliedern der Libra Association, Juni 2019, 1-4.
x Според Фолкер Виланд, член на Советодавниот совет на германската влада, цитиран од Alexander Hagelüken, Das Ende des Geldes, wie wir es kennen. Der Angriff auf Zinsen, Bargeld und Staatswährungen, München 2020, 155.
xi Einführung in Libra. Whitepaper, 1; спореди и Daniel Tischer, Cutting the network? Facebook’s Libra currency as a problem of organization, во: Finance and Society 6/1, 2020, 19-33 (во поновите верзии на документите либра е разредена и ублажена честа референција на инвеститорите и инвестициите; сп. исто, 30).
xii Christian Catalini / Oliver Gratry / J. Mark Hou u. a., Die Libra-Reserve, 14.08.2019, 2 (https://libra.org/de-DE/wp-content/uploads/sites/14/2019/09/TheLibraReserve_de_DE.pdf); тука спореди и Volker Brühl, Libra – A Differentiated View on Facebook’s Virtual Currency Project, во: Intereconomics 55/1, Januar/Februar 2020, 60-61 (https://www.intereconomics.eu/contents/year/2020/number/1/article/the-afd-s-winning-formula-no-need-for-economic-strategy-blurring-in-germany.html); Stefan Eichler / Marcel Thum, Libra – Totengräberin für gescheiterte Währungen, Herausforderung für gute Regulierung, во: Schnelldienst 72/17, 12. September 2019, 20; Andreas Hanl, Währungswettbewerber Facebook: Ökonomische Implikationen der Corporate Cryptocurrency Libra, во: MAGKS Joint Discussion Paper Series in Economics 30, 2019, 8-10 (http://hdl.handle.net/10419/213471); Christian Hofmann, The Changing Concept of Money: A Threat to the Monetary System or an Opportunity for the Financial Sector? во: European Business Organization Law Review 21, 2020, 55.
xiii Yves Mersch, Money and private currencies: reflections on Libra, во: Building bridges: central banking law in an interconnected world. ECB Legal Conference 2019, European Central Bank, Dezember 2019, 16 (https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/ecb.ecblegalconferenceproceedings201912~9325c45957.en.pdf); Lars Hornuf, Libra: Eine Währung, die die Welt (nicht) braucht? во: Schnelldienst 72 / 17, 12. September 2019, 10.
xiv Einführung in Libra. Whitepaper, 2; Tischer, Cutting the network?, 27.
xv Einführung in Libra. Whitepaper, 9; Libra White Paper. Version 2.0. From the Libra Association Members, April 2020 (https://libra.org/en-US/white-paper/?noredirect=en-US#cover-letter); Julian Grigo / Patrick Hansen, Digitalwährungen stehen vor dem Durchbruch, Schnelldienst 72 / 17, 12. September 2019, 8; Ramaa Vasudevan, Libra and Facebook’s Money Illusion, во: Challenge, 21.11.2019, 2 (https://doi.org/10.1080/05775132.2019.1684662); Markus K. Brunnermeier / Harold James / Jean-Pierre Landau, The Digitalization of Money, Working Papers. Print, 11-16 (https://scholar.princeton.edu/markus/publications/digitalization-money); Häring, Wer steckt hinter der Libra Association, 9.
xvi Ник Сабо, еден од раните протагонисти на криптовалутите, во 1994 година објави: „Паметните договори ќе ги заменат адвокатите, политичарите и спроведувањето во многу бизниси и општествени односи, дури и ќе штитат од нив. Тие можат да се искористат и за создавање нови профитабилни институции за слободни пазари“; цитирано од: Oliver Leistert, The Blockchain as a Modulator of Existence, во: MoneyLab, 07.02.2018 (https: //networkcultures.org/moneylab/2018/02/07/theblockchainasamodulatorofexistence/); спореди го тука и следново: Контролата е добра, довербата е подобра, плаќањето е најдобро. Zur Souveränität von Blockchain, во: Zeitschrift für Medien und Kulturforschung 10/2, 2019, 155-170. – Спореди: Pistor, Der Code des Kapitals, 294-301.
xvii Според членот на одборот на Бундесбанк одговорен за банкарскиот надзор Јоаким Вуермелинг во интервју со А. Хагеликен и М. Цидра: «Libra steht völlig quer zu allem», во: Süddeutsche Zeitung, 05.11.2019, 19. – За дебатата за форматот на либра, сп. и Louis Abraham / Dominique Guégan, The other side of the Coin: Risks of Libra Blockchain, Working Papers 30, Department of Economics, Ca’ Foscari University of Venice, 2019; Mersch, Money and private currencies; Maik Schmeling, What is Libra? Understanding Facebook’s currency, SAFE Policy Letter, No. 76, Goethe University Frankfurt, 2019 (http://hdl.handle.net/10419/204501).
xviii Vasudevan, Libra and Facebook’s Money Illusion, 12. – За границите на досегашните контроли сп. Mersch, Money and private currencies, 17-18; Hornuf, Libra, 11; Schmeling, What is Libra?, 7-8; Tischer, Cutting the network?, 21.
xix Brunnermeier/James/Landau, The Digitalization of Money, 2, 15, 19-22.
xx Alan Cassidy / Claus Hulverscheidt, Was habt ihr denn? In: Süddeutsche Zeitung, 24.10.2019, 17; Häring, Wie die USA ihre Dollar-Weltwährung ins Zeitalter von Libra retten wollen; сп. и Libra White Paper. Version 2.0, 2, 11, 25; Hagelüken, Das Ende des Geldes, 170.
xxi Fernand Braudel, Afterthoughts on Material Civilization and Capitalism, Baltimore 1977, 64. – За онлајн-државата спореди Hanl, Währungswettbewerber Facebook, 16; Hofmann, The Changing Concept of Money, 55-57; Mersch, Money and private currencies, 16; Schmeling, What is Libra?, 3. А за преименувањето на „Либра“ во „Дием“ спореди Aus Libra wird Diem, во: Spiegel Netzwelt, 02.10.2020.
Превод од германски: Ксенија Чочкова
Споделено на: јануари 11, 2022 во 12:54 pm