Серијал интервјуа на НОВА сo културните работници во Македонија во време на Корона кризата: Искра Гешоска, програмски уредник на КРИК – фестивал за критичка култура и Контрапункт – асоцијација за развој на современи критички социо-културни практики
Секуловска: Уметноста и културата се прогласени за мртви во кризата со Корона вирусот. Сега мртвилото надвладеа токму онаму- кадешто претходно изгледаше невозможно- мислевме дека е надвор од умот да се живее без уметноста, без културата
Гешоска: Да беа сѐ уште помеѓу нас Лорд Џорџ Гордон Бајрон заедно со сите следбеници на едно од најважните интелектуални и уметнички движења во историјата на проникнувањето на уметничкото и политичкото, Романтизмот, ќе го имаа крунскиот доказ дека еве, и во 21 век, можеме да говориме за „светската тага“. Да, мислам дека е тажно ова што се случува – немам поадекватен збор од зборот тага.
Но, светот е тажен и заталкан од поодамна. Страдањата на милиони сиромашни, отфрлени, унижени, потиснати ширум планетава која буквално вреска затоа што ја рануваме катадневно заради нашето безумие и алчност, поминува речиси незабележано – арогантно ги игнорираме болката и маката на илјадниците луѓе, затоа што тоа „умирање“ се случува „таму некаде“, не во нашиот „цивилизиран и еманципиран“ и „добро уреден“ двор. Но, еве, и на нашата ароганиција ѝ се случи соочување со смртта, со конечноста. Ние сега сострадуваме, иако, повторно, со варијабли во однос на привилегиите.
Време беше да се соочиме со нашата смртност, со нашата конечност, со нашата минливост, со можноста за загубата, затоа што тоа можеби е единствениот начин да ја разбереме потребата од грижа, солидарност, емпатија.
Само низ светлината, низ персепктивата на „темната светлина“, налик на онаа што ја познаваме од сликите на Рембрант, за она што му се случува на светот, можеме да зборуваме не само за културата туку, воопшто, за иднината на заедниците, во оваа имунизирачка состојба во која сето она што беше клучна придобивка на запдните демократии (слобода, мобилност, размена) само за неколку месеци падна во бездна. Оти културата за мене претпоставува парадигма за заедница, за култивирање на индивидуалното преку заедничкото. И мислам дека преку културното и уметничкото творештво треба да развивавме нови можни стратегии за заедниците, за општеството.
Токму затоа сметам дека сега, повеќе од кога и да е, треба да ја мислиме културата, да ја преобмислуваме нејзината улога, да си го објасниме одново нејзиното значење. Бидејќи, тоа е наша одговорност, тоа е наша задача. Нема простор за откажување, за повлекување. Напротив.
Уметничката и културната продукција е сериозна арматура која ги проникнува сите општествени динамики. И таа, во време на вонредност, во време кога таканаречената „нормалност“ е извадена од колосекот, во време на ургентност, на страдање, секогаш била онаа зона низ која, од една страна, се резимира и критички се рефлектира политичкото, а од друга страна се нудат нови опции и за нејзиниот израз, но и за општественото наличје.
Во кризни времиња, во тензичност, во страдање, во револт културата не умира туку раѓа поинакви формати кои се основа за понатамошното опстојување. Тоа сме го сведочеле низ историјата. Во војни, во заробеништва, во опресија уметникот секогаш учествувавл и се борел проактивно со своето творештво, но и со својот глас, манифестно и стратешки застапувајќи се, главно, за новата визура на политичкото.
„Да гориш од страст и да не ја исполнуваш е најболниот начин на кој можеме да се казниме“, велеше Фредерико Гарсија Лорка, кој беше убиен од фашистичките орди, токму заради тоа што со својата уметност и со својот познат политички манифест, длабоко задре во гнилоста на духот на времето и ги покажа канцерогените јазли на тогашниот историско-политички момемнтум.
Оваа забелешка на Лорка упатува на тоа дека културата не може да исчезне. Дека уметничката продукција не може никогаш да биде мртва, па дури и кога оној кој ја создава е усмртен. Може да замира, да се препелка во мака, но не и да умре. Само треба да се најде добра терапија. Треаба да се сочува утопијата, да се надмине стравот, да се победи и истрае во исцрпеноста.
Болеста освен што е медицинска, е и политичка категорија. Болеста е белег, знак, култура, извор на вредности и на потреба од нова интимна, но и колективна, општествена организација. Па, оттаму, и оваа состојба предизвикана од пандемијата на Covid 19, во која е погодена и основната алтка на уметничката и културната продукција, а тоа е размената, споделувањето, перформативноста, прикажувањето и рецепцијата, мора да поттикне поинакви политички одговори низ интензивна уметничката продукција. Загрозено е основното динамо – релацијата помеѓу авторот и публиката е кастрирана заради нужноста од физичка дистанца.
Но, верувам дека ќе се реорганизираме и дека ќе артикулираме поинакви формати на ревоспоставување на оваа релација.
Секуловска: Каде го гледате излезот, што веднаш треба да се стори за да ги избавиме и нив, уметноста и културата, и воедно самите себе?
Гешоска: Можеби е време за нова авангарда – радикални пристапи во трансформациите на уметноста, на уметникот, на светот на уметноста и уметничките дела. Екцесност, експерименталност, утописки, вонпазарни, интермедијални контексти за уметничката продукција. Авангардата во дваесеттите години на минатиот век заговараше утописки проект на револуционерната преобразба на модерното општество низ уметноста.
Искрено, не знам како поинаку би се преобразило општеството – политичка волја за преобразба јасно е дека нема. Фокусот е на моќта на малкумина. Капитализмот се пројавува во своите најмонструозни наличја, затоа што се задскрива зад социјал-демократските флоскули, или зад новите десничарски „меки“, „кадифени“ и квази-социјални реторики.
Живееме во голема измаглица, живееме во свет на лагата. Живееме во свет на празнината која симулира полност. Во таа празнина постои огромна конфузија. А ние сме како пчелите на кои им е одземен медот – одземени ни се сите оние вредности кои нѐ држат исправено и кои ни потврдуваат дека можеме да бидеме благородни само во заедница.
Конески велеше: „само да не се обесчовечиме“. А ние со итање отидовме во замката на обесчовечувањето, и тоа како во безбедна зона. Секој за себе, секој за никого и против секого. Затоа сметам дека преку креативната трансформација, создавајќи паралелни и субверзивни заедници на синергија помеѓу уметничкото и општественото контекстуализирање, може барем да се понуди некој модел за нови формати на заедници, кои ќе стојат наспроти застрашувачките глобални политички тенденции, и кои ќе бидат солидарни и емпатични.
Емпатијата, грижата за другиот ќе нѐ спасат не само од фактичката смрт туку и од симболичкото умирање, кое ни се случува веќе многу долго време. Така и уметникот мора да стане погрижлив кон своето дело, кон заедницата, кон планетата земја, кон различниот. Ова е шанса да се излезе од замката на „проектната уметност“, и да се почне со создавање дела кои ќе бидат длабоко вкотвени во потребата на различните културни и општествени слоеви.
Ова е цивилизација во знак на ентропија. Распадливоста не е само материјална. Таа се шири како пајакова мрежа низ сите капилари, како некое чудовиште ни ги заплеткува и умовите и срцата. Во таа заплетканост се создаваат сѐ почесто тромбови кои не дозволуваат слободно циркулирање на креативните сокови низ капиларноста на културата, на општеството. Но, за среќа се создаваат и ретки но квалитетни обиди кои опстојуваат наспроти ентропијата. Тоа се тие стратегии на дисензус, на креативен отпор, на застапување за оние и она кое е фрлено на маргините.
Мораме да ја имаме на ум релативноста и временско-просторната флексибилност/променливост на културата. Особено во современиот свет на аждајска первертираност на развиениет капитализам, кој манипулира и ги обезначува сите наративи важни за човековото постоење, културата е оној општествен сегмент низ кој треба да се остварува процесот на производство на значења.
Затоа, сега, наместо да говориме за некое „објективно“ и архивирано знаење за културата треба да говориме за субјкетивните значења, за смислата која таа ја има за луѓето кои ги вообличуваат сопствените искуства давајќи им значење на нештата и процеситекои ги опкружуваат.
Затоа културната и уметничката продукција нужно е сега да се гледаат и читаат не само низ високите вредносни системи туку низ целукупните општествени, економски, политички и технолошки развојни или ретроградни динамики и промени. А вреднувањето, токму и затоа, му припаѓа на категоријата на општествена, социо-културна критика, која не е изземена од одредено општествено, социјално, политичко и идеолошко застапување.
На тој начин културните и уметничките практики стануваат нешто што треба да постои наспроти академските средини, наспроти читањето на културата како институционална и елитна творба, која создава ефемерни и епифаниски доживувања, туку таа треба да се земе како сериозен агенс во создавањето на можните алтернативни мислења, вклучувајќи ги алтернативните културни и општествени движења, кои се посветени ни заедништвото, солидарноста, правдата и кои ќе бидат токму гласот за сето она што не може да се искаже и оставри низ државните, парламентарните и официјалните политички институции, заробени во своите кафкијанштини и игри на моќ.
Нешто налик на културните движења во Велика Британија во педесеттите години на минатиот век кога културната и интелектуалната сцена е L’Enfant terrible и закана за официјалниот поредок. Значи, сега е шанса да се застане наспрема званичниот поредок токму за да му се даде поддршка на секој еден, на оние на маргините, на оние обезгласените.
Ние сме сега во процес на прилагодување, а процесот на прилагодување подразбира и отпор, различни видови на спротиставување преку кои ќе се развие сензибилното. Сега е време да се согледаат сите обрасци на однесување, вака, на “купче“, на навики, на чувства, на вредности низ кои се прекршува општествената, економската, родовата позиција на подредените групи.
Секуловска: Како го гледате во иднина пазарот на културата и уметноста- дали ќе бидат неопходни реформи и целосно преструктурирање- каде акцентот ќе биде ставенна иновативност и експерименталност? Дали ќе надвладее ваквиот тип на култура, наспроти индустријата на онлајн забава (не секогаш во вулгарна смисла е оваа забава)- кадешто секако, предничи филмската индустрија
Гешоска: Домашниот лирски есап не излегува лесно на комерцијалниот епски пазар, би рекол Горан Стефановски.
Во културата ништо не е невино. И затоа треба да се раскринкаат и да се демистифицираат односите на моќ кои лежат во нејзината основа. Позади сѐ што се пласира како нормално, природно, општоприфатено или како непобитна вистина која важи за сите, стои конкретен општествен однос и неговиот пропратен идеолошки, јазичен и економски апаратус кои учествуваат во создавањето на културните значења.
Во културата сѐ е створено и конструирано и всушност сето она што се обидува да се прикаже како универзално, важечко за сите времиња и луѓе, во најголема мера, е резултат на поединечни интереси и погледи на свет на одредени општествени групи, кои имаат одредена моќ и кои се создадени во одредени општествени околности.
Се појавува нова класа, класа на прекарноста, која влегува во процесот на производство но и станува консумент на новите текстови на културата. Бидејќи се случи одамна една голема закана за културата – таа стана интегрален дел од капиталистичката економија и од инструменталната рационалност на на капиталистичкиот поредок. Во тој поредок културата и уметноста стануваат предмет на производство и потрошувачка, како и сета останата стока која е наменета на задоволување на интересите од валдеачката класа.
Контролата над индустријата на културата, особено по пат на медиумите за масовна комуникација и индустријата на забава, води контрола над масовната публика, широките слоеви на општетсвото, пасивните потрошувачи, предадени на лажните задоволства, лишени од моќта критички да го просудуваат светот околу себе што несвесно го поддржуваат постоечкиот поредок.
Секуловска: Што е уметникот денес- како го дефинирате
Гешоска: Карантинскиот концепт на живеење, дистанцата како категорија, изолацијата, осамата, иако, од Аристотел наваму се неприфатливи за човекот кој, тој го замисли и дефинираше како општествено битие, сепак, можат да поттикнат еден поинаков вид на рефлексија во однос на светот и човекот од која ќе произлезат и нови формати на мислење на уметничката и културната продукција.
Треба да сфатиме и прифатиме дека сме се скршиле низ овој карантински наратив. Но, сознанието за нашата кршливост треба да поттикне облагороден протест и отпор кој уште повеќе ќе ја зајакне одговорноста на уметникот да го преобмислува своето место во светот и самиот свет.
Во клима на оспорување и обезначување на сите вредносни системи, во историско-политички момент кога постои глобална конфузија, анксиозност, страв и кога институциите и понатаму остануваат девалвирани и корумпирани (не само финансиски туку и политички), кога никој нема доверба во нивното дејствување и во нивната добронамерност, созреан е мигот кога уметноста, во силна синергија со своите екстензии кон политичкото, економското, социјалното и кон сите прашања што очигледно го подриваат светот и животот, треба да се врати кон поставувањето на најдлабоките прашања поврзани со одговорноста и улогата на човекот во процесите кои се одвиваат во политичкото и општественото миље.
Таа симболички и фактички мора да ја смени парадигмата за „изолација“. Болеста ни ја наложи како нужен модел на живеење изолацијата. Уметноста може да го издигне значењето на таа изолација на едно поинакво политичко рамниште – имено, изолацијата никогаш не му била страна на уметникот. Таа во светот на креативната продукција била оној мост преку кој уметникот уште поинтензивно се поврзува со вистинското наличје на светот, длабоко проникнувајќи го, осознавајќи го и критички реагирајќи на него. Во изолацијата, могумина големи автои тврдат дека, всушност, го прекинуваат одот низ механичкото време, во кое отсуствува рефлексија. Тие во меурот на изолацијата стануваат посензибилни, побудни, повисоко перцептибилни и со поостар критички дух.
Преку политичката ангажираност и ставот на уметникот, треба да се создаваат концепти на микроотпорот кои се откриваат на капиларното рамниште на општеството. Чувството дека светот се наоѓа во опасност, дека доаѓа до деградација на светот, дека сѐ она што е познато, станува непознато, дека сите наши планови и концепти, дека нашиот живот се одвиваат контролирано, испланирано, ѝ даваат простор на културата да пронајде нови простори за дејствување, за здружување. Да создава нови модели на заедници во кои ќе се разгледуваат поинаквите перспективи на светот…
Секуловска: Колку може оваа криза да го уништи уметникот? Колку може сепак и тој да ја уништи неа?
Гешоска: Сѐ што постои може да биде прочитано. Културните текстови/случувања се манифестации на културни обрасци врз кои се заснова одреден општество. Кон културните текстови треба да се приоѓа не изолирано туку во однос на неговиот историски и политички контекст во кој настанал. Наместо значењето да се смета за иманентно за културната продукција, културните текстови се разгледуваат како документи кои не можат да се одвојат од околностите во кои настанале. Меѓузависноста на текстот и на контекстот е клучна појдовна точка.
Културата е исклучително сложен феномен вплетен во мрежата на структурните односи, контекстуалните разлики, идеолошките и политичките конфликти и промени во глобалната распределба на силите кои ги бележат динамиките на времето. Затоа и постои потребата уметникот, авторот, културниот работник да трагаат по специфична теориска или јазична парадигма за да се обезбедат адекватни средства за интерпретација на својата позиција.
За да не се самоуништи а и да не ја уништи културата, уметникот мора да биде во постојана напрегнатост, во која речиси ќе прегорува за да не стане поданик на доминантните наративи, да не биде проголтан од ситниот свој мал интерес, и да биде на штрек дека не е одговорен само за себе туку за целата заедница, а и за самата култура. Тој мора како мравка, катадневно, неуморно да работи на отплеткувањето на мрежите на значења, врските кои во секоја култура се воспоставуваат, да ги дешифрира јазиците кои влијаат на создавањето значењ,а па и на самата форма на културата – сето тоа е коплексна задача.
Секуловска: Дали после оваа криза ќе заврши ерата на културата на тривијалност, вулгарност, евтиност, културата на шундот и кичот, онаа селебрити култура, онаа култура на холивудски бесмислени спектакли и риалити шоуа?
Или пак можеби, оваа примитивна култура ќе се зацврсти на тронот, како неизбежен и единствен излез од суровата реалност со која сме опкружени- на болестите, смртта и безизлезноста?
Гешоска: Комплексни се овие разговори за тоа што е елитна, официјално и академски верификувана култура и она што е масовна, или „тривијална“ култура. Во просветителството, имајќи ја на ум хуманистичката дефиниција за културата, која, помеѓу другото, има силни нормативни својства, се сметало дека културата треба да тежнее да го трасира правецот на развој на сите цивилизирани општества.
Таквиот пристап ја врзува културата за една извонредност, за она „најдоброто што човекот го создал“, за „интелектуална префинетост“, и моќ на знаењето кој воспоставува поредок заснован на некаков граѓански морал и почитување на разумот, без да се размисли кој кажува што е „најдоброто“, од каде доаѓа моделот за вреднување и градација во културното и уметничкото дејствување. А, се разбира, доаѓа од академските и државните центри на моќ.
Антиелитизмот се заснова на уверувањето дека луѓето кои уживаат во масовната култура на се „културни идиоти“, пасивна маса, бидејќи во ниту едно општество не постојат маси туку само луѓе. Со тоа се оспорува улогата на културата како агенс на цивилизациски процеси и како средство за подобрување на пореметеното човештво.
Културата не е хомогена, таа е хетерогена. Во секое општество постојат класи, општествени групи, генерации, степени на образование и секоја група има свое право на своја култура. Следствено, таа не е врзана за највисоките домени на духот туку го обелжува специфичното искуство на различните општествени групи. Сега е време да ја ревоспоставиме културата на декласираните. Културата треба да се замени со култури. Во капитализмот постои антагонизам помеѓу званичната мејнстрим култура и културите на пониските класи и другите маргинализирани општествени групи.
Секоја културна практика е поврзана со производство на значења. Значењето никогаш не е фиксирано, дефинитивно, затоа што секогаш постои некој кој го создава, од поединците, преку медиумите, државните институции, до групите на најразличен интерес, начинот на организирање, сензибилитетот, стремежите, навиките. Од друга страна, значењето на секој текст зависи од процесот на читање, од позицијата од која му се приоѓа, што значи дека ниту еден културен текст не постои по себе туку само во однос на оние кои му се обраќаат или кои го користат. Културата постои само во односите на преговарање, а доминантните облици на културата не се примаат здраво за готово. Пасивните гледачи се заменуваат со активна публика.
Она што мене ме загрижува повеќе од тривијализацијата на уметничкото творештво е општата тенденција во културата. Ние станавме гладијаторска култура. Овде критичката култура се заменува со гладијаторство. И тоа се забечежува дури и во таканаречените елитни интелектуални кругови – разговорите не се аргументирани критички дебати во кои се разбира ќе има и понагласени спротиставувања, позиции и несогласувања, туку тие стануваат мегдан на кој треба или да се воспее до небеса другиот или да се згази во калта, целосно да се дискредитира, да се понижи, да му се пушти крв ако може.
Сите аплаузи одат на гладијаторската култура, не на критичката култура. Ете, тоа е моето најголемо стравување – дека културата може токму на овој начин да се тривијализира, да се умртви, да се пасивизира. Бидејќи, „селебрити“ концептот има различни наличја – некогаш е оној светкав холивудски концепт, кој е ревијален и панаѓурски, но тој барем не се обдиува да каже дека е нешто друго. Тој е индустрија и забава. А другиот „селебрити“ концепт, кој е покарактеристичен за нашиов паланечки дух, според мене е и поопасен – бидејќи се крие зад еден интелектуален снобизам кој еднакво креира поле на моќ и арбитрарност, а од таа позиција исклучува или вклучува.
Споделено на: мај 1, 2020 во 2:03 pm