„Не смеете да ме следите. Мора да ме пресоздадете.“
Паоло Фрер
„You don’t have to follow me. You have to re-invent me “
Paolo Freire
Се чини една од најтешките задачи на оној кој го бара „задоволството во текстот“ на феномените, пред сè, на социо-културните феномени, е како да се справи со мислењето, а да не ја пропушти плуралистичката природа на културата, која е еклектична, цитатна и палимпсестна. Како критички да ѝ се пристапи на општествената и на човечката конфигурација и да се најде сила за нејзината обемност и нејзиното постојано редефинирање. И, како да се одбегне чувството на отсуство на смисла, особено воскреснато во ерата на пост-транзицискиот концепт на нео-либерализмот. Всушност, моето основно прашање, е како да се „чита“, како да се соучествува во општествено-политичкиот, подземно (само)организираниот „сообраќај“, кој се одвива на рабните делови од патеката на општеството, а да не се стане заложник на епистемолошките, но и на оперативните ограничувања на овој или оној модел, според кој поединците, групите, „гласовите“ на граѓанинот се обидуваат да создадат одредена синтакса, што нема да биде заглушена од вревата. Се чини невозможно. Зошто? Како што вели Петер Слотердајк, во мигот кога мислењето ќе се извади на сцена, настанува неговата перформативна, изведбена театрализација. Тоа станува цинично, и неговата тенденција е субјектот да се претвори во творба на инструментализраната репресија. Мислењето, читањето и, ако сакате, субјектот стануваат нестабилни, отворени, фрактализирани, каква што е и ерата во која се препелкаме како риби на суво.
И покрај тоа што постојат многу референци, можеби поважни за настанувањето на проектот Расшколувано знаење, клучната реченица што може да го објасни можеби е овој мудар восклик на Паоло Фрер (Paolo Freire), таткото на критичката педагогија: „Не смеете да ме следите. Мора да ме пресоздадете.“. Зошто? Зошто ТкХ од Белград и Контрапункт од Скопје, се одлучија да зачекорат во еден ваков вонинституционален експеримент, кој не се однесува само на стекнување знаења, под чадорот на само-организацијата и само-образованието. Затоа што во него се содржани сите наши искуства вложени во динамиката на некои поинакви формати и модели на општесtвено и политичко дејствување, преку кои се развива визијата за итност и нужност од про-активна, критичка и дијалошка акција во и во однос на реалноста, сè со цел да ја разбереме историјата како привремена состојба која цели кон постојана промена.
Притисокот на контекстот
Би сакала на кратко да укажам на искуствата што се однесуваат на поднасловот, а се клучни за создавањето на она „општествено и политичко тело“, кое ги има товарот и одговорноста да создаде амбиент во кој ќе се распределува, децентрализира и процесуира во дијалошки облик политичкото во човекот.
Во општествата во кои живееме, разговорот, дијалогот е дебатно-елитен аспект. Тој се одвива во затворен круг, па дури и кога е медиумски релевантно пласиран, бидејќи и медиумите ве затвораат во дискурсите во кои легитимитет имаат владејачките општествени седименти. Прашањето „да се биде заедно“ или „да се биде против/наспрема“ е збунувачко, бидејќи не е јасно исцртана сферата на колаборативното, заедничкото, ниту, пак, на она наспроти кое треба да се застане. Всушност, јавната сфера на дејствување, во контекст на Хабермас и неговите толкувања, е во својата ентрописка фаза. На преминот меѓу претприемачкиот, пазарен капитализам и државниот монополистички капитализам, државата и приватните корпорации ги преземаат виталните функции на јавната сфера, што дегенерира во сфера на доминација. Нема голема разлика од она што го опишува Хабермас како доцна модерна и она што сега го живееме.
Во овие контексти препознаваме цел сет на кадифени ретроградни модели на институционално владеење и угнетување. Во овие контексти изостанува слободната циркулација на критичкиот дух на јавноста низ општествените пори. Изостанува јавноста – таа конфорно, застрашено и апатично е вшмукана во сопствената обезмоќеност. Должност е секому загрижен за својот „дом“, за својот „двор“, сериозно да се фати во костец со дикцијата и семантиката на можните вируси на контекстот. Таквиот дух на апатичен конформизам не смее да дозволи карневализација и девастација на заедницата. А таа рапидно се случува.
Секоја идеолошка, политичка и културна матрица мутира и первертира во најневозможните насоки. Па, така, и транзициониот нео-либерализам ги добива своите најпроблематични толкувања и објави. Тоа, чинам, најмногу ги засега двете за мене клучни општетсвени полиња: образовните и културните политики.
Соочени сме со вулгарна и банална институционална комерцијализација на она што е основа за секое добро структурирано општетство – образованието. Имено, сведочиме на бескрупулозната нарација за тоа како „знаењето е моќ“, како „знаењето е сила“. Тоа не зборува ниту за просветителскиот дискурс од оние кои ја пласираат ваквата идеја ниту, пак, за грижата за создавање граѓани кои ќе можат навистина да го сфатат општетсвениот систем во кој треба да дејствуваат. Напротив, ваквата „флоскула“ и сето она што следува и се крие зад неа, укажува на целосна игноранција, не знаење во однос на тоа што знаењето треба да биде и да понуди. Знаењето, најважната завртка во општетсвото, е издигнато на пиедестал и поврзано со „моќта“, како најголем императив. Добиваме застрашувачка порака! Кој ќе ја дефинира моќта? Кој ќе ја објасни оваа нова концепција на знаењето? Кој ќе укаже на тоа што значи „да се знае“? Искуството упатува на тоа дека сферата на знаењето не се поврзува со длабинско општествено дејствување и критичко дијалогизирање, туку со пасивност и лоботомизирано технократско освојување на јавниот простор. Знаењето се третира како комерцијална „стока“која не е веќе ни брендирана, туку евтино се продава на пазарот.
Моќ или обезмоќеност
Дискурсите на моќта се „тела“ со прилично очигледна намена и намера – да исклучуваат и да контролираат. Да го зададат идентитетот, кој не сака да биде интегрирано тело туку сака да биде свилена наметка низ која се проѕираат разни слоеви, слики, мемории. Волјата за обавување на власта секогаш го победува хуманиот егалитаризам. Оттаму, треба да се истражува хрониката на неслободата. Бидејќи општеството е жртва на општиот паноптикум. Сите сме под надзор и контрола.
Расшколувано знаење во изминатите години се обидуваше да создаде формати на дејствување, кои барем иницијално и дискурзивно би ги разградувале ваквите тенденции. Со својата програма, на едно лабораториско рамниште, се обидуваше да укаже на тоа дека знаењето не е моќ, не е сила, не е контрола туку, напротив, заложба за преиспитување на големите, „моќни“ нарации, заложба за постојана свесност за процесот на „учење“ и, следствено, за реагирање во опкружувањето во кое постоиме. Овој „просветителски“ восклик станува дел од низата изманипулирани знаци. Ре-контекстуализрана за потребите на владетелскиот концепт, оваа синтагма го исклучува она што е срцевина во образованието – дијалогизмот и процесот. Кога ќе кажеме „знаењето е моќ“, како да сме му препишале смртна пресуда на знаењето. Сме го врамиле во дискурсот на конечноста. Сме го поставиле како парадигма на некој некрофилски концепт и покрај тоа што тоа би требало да биде нешто што раѓа.
Знаењето, по себе, е ирелевантна категорија, особено во општество каде што сме го врамиле во т.н. „банкарски концепт“ – традиционално поставено како акт на депонирање, во кој учениците се трезори/депоа, а учителот е депонентот. Банкарскиот концепт на образование создава прилагодливи, пасивни, фиксни, потчинети и послушни идентитети. Тој мора да се отфрли, бидејќи стреми кон митологизирање на реалноста, создава страв, а не слобода и го третира знаењето како сопственост на „преносникот“.
На моќта ѝ се инхерентни ропството, потчинетоста, сервилноста, опиеноста, бришењето на трагите на Другиот. А на знаењето, би требало да му се инхерентни ослободувањето, свесноста, одговорноста, будноста, проактивноста, емпатијата со тагата и радоста на Другиот.
Концептите што во нашите пост-транзициски контексти се промовираат како релевантно знаење се сосема спротивни на ова. Бидејќи, доколку имаме стадо на „разулавени и беспредметно моќни“, какви што стада масовно шетаат по овие простори, следствено се подразбира дека имаме слој на обезмоќени, на потчинети. Тоа е недозволиво третирање на знаењето.
Стратегии на отпор
Постои бескрајна битка помеѓу јазичните игри на локалните нарации заради стекнување на легитимитет. Целта е токму тој легитимитет да се оспори. Вистините се насекаде – тие талкаат независни и ослободени од локалните културни принуди, и уште понезависни од скриените идеолошки и морални пориви, што некои успеале да ги наметнат. Затоа, во духот на епистемолошкиот анархизам, науката не смее да биде привилегирана – таа промовира само една од многуте нарации. Треба да се втурнеме во потрага по плуралните дискурси, кои ќе развијат стратегија на отпор кон клучните, историски гледано, епистемолошки модели: автономија, извесност, трансцедентност, единство, тотализација, систем, универзализација, континуитет, хиерархија, хомогеност, единственост на потеклото.
Се соочуваме со насилство на системското мислење. Она што му се спротиставува на системското мислење е ризомот. Тој е анти генеалогија. Ризомот е географска карта, лавиринт, постојано во создавање, отворен простор. Тој не е појава од доминантна вредност, не претпочита предимство, натпревар и легитимност. Тој е своевидно интермецо, средишна точка. Наједноставно кажано, тој ја крши картезијанската вообичаеност на западната рационалност. Се разбира, идејата за ризомот настанува од критичката, материјалистичката, психоаналитичката, постлакановска расправа за капиталистичкото општество и неговата инструментална рационалност. Доколку му се одземе таквата рационалност на центарот (политичката, културната или уметничката моќ) тогаш може да се изгради просторот на Другиот. Другиот тогаш веќе не е дел, член на маргинализираните. Ризомот подразбира врски и хетерогеност – која било точка мора да биде поврзана со која било друга точка. Ги поврзува семиотичките ланци, организациите на моќ, случувањата во уметноста, науката и социјалните борби. Токму за такво ризоматско придвижување сонувавме.
Преку проектот Расшколувано знаење, се обидувавме да се заложиме за своевидна „политичко-креативна“ битка во однос на традиционалните хиерархиски модели на образованието, со кои ќе се остави можноста за трансформација на доминантните, репресивни општествени нарации. Тоа се постигнува преку практикување на моделите на самоорганизација и самоедукација, кои не е лесно (тоа го искусивме во изминативе три години) да се процесуираат во контексти (какви што се Белград и Скопје) во кои штетата од нетрансформираниот институционален модел на градење однос кон знаењето, како кон алатка за понатамошно деконструирање на параметрите на моќ во општетсвото, е огромна. Постоечкиот институционален модел е ентрописки, насочен кон создавање оперативци, извршители, апаратчици, без капацитет за промислување и критичко дејствување во однос на информациите и реалноста.
Независните, „хуманизирачки“ модели, што беа во корпусот на Расшколувано знаење, треба да создаваат критички „текстови“ во културата, и да го промовираат моделот на колаборативност, на заедница составена од моќни индивидуи, која свесно дејствува, а не на осамени политичко-корпоративни моќници и јадра, кои освен што ги поседуваат алатките на моќта која обезмоќува, немаат никакво поинакво знаење за слоевитата општествена структура и за потребите на заедницата, за копнежот на Другиот.
Искуствени дилеми
Прашањето кое остана централно после ова тригодишно искуство е дали сме спремни и дали можеме да ја прифатиме „рамката на слободата“. Дали можеме одговорно, и заедно да зачекориме низ лавиринтите кои слободата ги создава. Се чини не е толку едноставно да се излезе од матриксот, да се зачекори во нешто што не е однапред зададено. Стравот од „празниот простор“, кој одговорно треба да се исполни со поинаква содржина од зададената е еднаков на стравот од тоа да се практикува беспкрупулозно наметнатата, понекогаш и понижувачка, содржина.
Досегашното искуство на Расшколувано знаење, упатува на тоа дека е нужен баланс помеѓу веќе постоечкиот модел на стекнување знаења и на она што треба да се трансформира во него. Невозможни се ниту радикални поделби ниту поставувања граници по секоја цена. Потребно е постепено, долгорочно подготвување на јавниот простор за проактивно и критичко дејствување. Образованието е процес на ослободувачка сознајност, а не трансверзала на информации. Тој треба да ги охрабри оние што учат да ги критикуваат, предизвикуваат и преиспитуваат општесттвените состојби и да создадат нови услови кои ќе обезбедат поголема општествена праведност.
Од критичка педагогија до политичка борба
Да се биде свесен за својата позиција во општеството, воедно значи да се биде со светот, и тоа будно, проактивно и одговорно. Ние, имаме должност и одговорност да се „(из)бориме за слободата“, која не е идеал лоциран вон човекот, ниту идеја која треба да стане мит, и да се соочиме со „стравот од слободата“, кој е парадигматичен за релацијата на која се базираат повеќето општествени системи – релацијата на „потчинетиот и потчинувачот“.
Бидејќи „да се ослободиш“, значи да ја преземеш одговорноста, а при тоа да не воспоставиш повторно релација во која ќе изостане критичката интервенција во однос на зададената и удобна реалност, и во која повторно ќе се воспостави царството на субординираните релации.
Заводливата психодинамика генерирана преку односот на потчинетиот и потчинувачот, што Фрер ја обработува како референтна сознајна слика во своето дело Педагодија на потчинетиот, го дизајнира општеството како статичко, петрифицирано, нехумано и манипулативно. Токму анализата на ваквиот хиерархиски однос, кој на некој начин создава и моќни огледални врски во кои и двата ентитети ги градат дефинициите за сопствениот идентитет, ја создаваат потребата да се создаде поинаков спознаен и образовен светоглед, кој ќе промовира една поинаква педагошка метода и филозофија – критичка педагогија. Критичката педагогија предлага образование базирано врз критичко мислење и врз критичка интервенција во општествената реалност. Станува збор за своевидна револуционерна позиција во која ќе се практикува ко-интенционалното образование, каде што учителот и ученикот (следствено на општествениот и политичкиот дискурс – водачот и народот) ќе бидат едновремено Субјекти, кои нема да поседуваат само вештини за откривањето на реалноста, и за нејзиното критичко осознавање, туку и ќе учествуваат активно во процесот на пресоздавање и редефинирање на знаењето за реалноста.
Расшколувано знаење се обиде да отвори неколку прашања кои се однесуваат на креирањето на јавната сфера сфатена како простор каде што различните знаења ќе бидат конструирани преку мноштво на општествени слоеви. Не може да постои една платформа која ќе промовира кохерентна, конечна и постојана траекторија. Постојат само траги кои треба да бидат следени, каде и да водат.
Расшколувано знаење е само фрагмент од огромниот напор и влог кој посакува да ја поттикне колаборативната вредност помеѓу оние кои се стремат да го проникнат постоечкиот социо-културен код, да ги предизвика на преиспитување концепциските и инфраструктурните „сценографии“ на културните и образовните институции и да создаде модел за промоција и поддршка на независниот сектор во културата.
Радикалната, утопистичка позиција би била онаа која би се стремела кон одржување на анти-капиталистичката практика – да се продолжи со производство на вишок на вредност која не може да биде употребена за профит на институциите, туку да се истражат начините како „вишокот“ да биде вратен во секојдневието, претворајќи се во солидарно и рамноправно искуство од знаењето. Треба да размислуваме за нови (вон)институционални модели кои би ги култивирале политичките инстинкти (кои не ретко се анимални), и да испровоцираме еманципаторска активност во сферата на трудот, политиката и културата. Модели кои ќе обезбедат постојано „себе-пресоздавање“ и редефинирање. Дали е можно во пост-транзициските општества да се дефинира апаратусот, да се воспостават стратегии кои ќе ги надминат лимитите на мнозинското, централизирано „знаење“ и ќе воспостават различни, децентрализирани форми, што застапуваат отворени колективни структури каде што само-организираните заедници раководат со хоризонталната продукција, размена и дистрибуција на знаењето? Како да се спротиставиме на бинарните опозиции признание-одбивање, доминација-субординација, и да добиеме шанса за нивно постојано, праведно ре-дефинирање. Расшколувано знаење има за цел критички да рефлектира врз постоечкото, институционално образование и да пронајде алтернативи кои се посоодветни за новите општествени услови.
Клучниот предизвик на овој проект е своевидна политичка борба со која треба да се предизвикаат и трансформираат, барем на појдовно рамниште, доминантните општествени нарации. Тоа е начинот со кој можат да се надминат режимите на моќ кои потчинуваат, не само во училницата туку и пошироко, во општеството.
Нешто околу надежта
Критичката педагогија е заинтересирана за реконфигурација на секој традиционален институционален модел. Станува збор за, како што вели Фрер, „педагогија на надежта“. Безнадежноста е облик на тишина, на порекнување на светот. „Педагогијата на надежта“ промовира толеранција, а не радикализација на светот. Надежта е онтолошка потреба која треба да биде во хармонија со праксисот, со цел да прерасне во историска конкретност. Без надеж не можеме да влеземе во борба, а особено не во онаа борба од која се очекува промена.
*Текстот е напишан во рамките на проектот „Расшколувано знаење“, партнерски проект на Контрапункт и Теорија која Хода од Белград 2012.
Споделено на: јануари 5, 2021 во 3:12 pm