Александар Клуге:
Во ред, значи еве текст, право од
работната маса, мислам. Гебелс
влегува како Медеја, откако си
ги убила децата. Потоа Хитлер
се појавува и кажува долгичок
монолог. Може ли да се каже
ова? Би го прочитал ли, те молам?
Хајнер Милер:
…
Хитлер: „Дами, ви благодарам за
целата работа што лојално ја завршивте,
што би бил животот без женската лојалност,
нема да зборувам за смртта, за моето
служење на Германија што завршува со
мене“. Дидаскалија: Пукање на артилерија,
детонации. „Го слушате триумфот на
потчовечките битија. Потчовечкото битие
се покажа посилно… Јас се враќам кај мртвите,
кај оние што ме родија. Исус Христос бил
човечки син, јас сум син на мртвите. Наредив
мојот астролог, хер Фридрих Ниче, да го стрелаат
за да ми претходи во царството на мртвите, кое
е единствената стварност и чијшто владетел на земјата
сум јас. Мојата програма ќе живее: против животната
лага на комунизмот НИКОЈ ИЛИ СИТЕ јас ја
поставувам едноставната и широко прифатена
вистина НЕМА ДОВОЛНО ЗА СИТЕ. Против
лажливото дрдорење на свештенството ЉУБИ ГО
НЕПРИЈАТЕЛОТ СВОЈ, јас го поставувам искрениот
налог на мојот германски катихизис
УНИШТИ ГИ СЕКАДЕ КАДЕ ШТО ЌЕ ГИ НАЈДЕШ.
Ја избрав Европа за моја погребна клада. Нејзиниот
пламен ќе ме ослободи од моите државнички
должности. Ќе умрам како приватен граѓанин…
Да живее германскиот овчар.“ Ја застрелува својата
овчарска кучка.
(Александар Клуге и Хајнер Милер, Театар на темнината)
Хитлер вели: Постојат само две опции во политиката. Или си фашист и тогаш знаеш дека нема доволно за сите, дека никогаш немало доволно за сите, нема доволно стока, простор, време, слобода, и никогаш нема да има доволно за сите. Секогаш ќе има премалку за да се нахранат сите, да се сместат сите под покрив, да се земат сите предвид. Затоа мора да се распознава. Мора да се распознава меѓу оние што имаат удел, зашто тие се како нас, и оние што немаат удел, бидејќи – културно, етнички, технолошки, економски или на кој било друг начин – не се како нас; со други зборови, оние што не можат да имаат удел зашто не можат. Да се прави разлика меѓу нас за кои има доволно, за кои би можело да биде возможно дури и да има еднакво за секого, и оние за кои нема доволно, е да се биде фашист според Хитлер.
Но, Хитлер исто така вели: Треба не само да се знае дека нема доволно за сите, па затоа и да се прави разлика меѓу нас и оние што не се важни; туку, пред сè, треба да се прави разлика меѓу себе и оние што не успеваат да направат разлика. Тие се комунисти. Комунистите одбиваат да направат разлика меѓу нас и другите. Кога прави разлика меѓу нас и другите, фашистот прави разлика меѓу себе и комунистот кој не прави разлика. Фашистот се бори за тоа да се разликува од комунистите, кои се борат за неразликување.
Фашистот смета дека комунистот не успева да направи разлика зашто е преслаб. Комунизмот, според фашистот, го одбива разликувањето и поради тоа што е преслаб во разликувањето. Но, и комунистот прави разлика. Комунистот вели: ИЛИ НИКОЈ ИЛИ СИТЕ. Или/или. Или има за сите или никој не се важи; не постои трета опција. За комунистот, фашистот е тој што е слаб во правењето разлика. Зашто тој прави само слаба разлика, разлика што ја диктираат конечни економски услови. Фашизмот е крајната фиданка на економизмот. Правејќи разлика меѓу себеси и фашистот, од друга страна комунистот прави силна разлика: разликата меѓу состојбата во која сите се важни и сите други состојби. Затоа што сите други состојби се состојби на одземање: ние = сите минус х. Вредноста на х за комунистот е неважна. Доколку х е поголемо од нула, тогаш, за комунистот, состојбата „сите минус х“ не е состојба каде што барем неколкумина, можеби дури и многумина, се важни (па, така, и тоа е подобро од ништо), туку повеќе е состојба исто толку добра (или лоша) како и кога никој не е важен. Нема повеќе или помалку за комунистот. Или се прави разлика или постои еднаквост.
*
Но, од каде доаѓа еднаквоста? Дали е само посакувана желба, родена – како што веруваат нејзините противници, параноиците на нееднаквоста – од срџба и огорченост и проицирана во непостигливата иднина? За еднаквоста мора да се бори, зашто сè уште не постои. Но, истовремено, за неа единствено може да се бори ако и бидејќи веќе постои. Хитлер има право. Борбата меѓу НЕМА ДОВОЛНО ЗА СИТЕ и НИКОЈ ИЛИ СИТЕ не е борба за тоа кој морал е подобар, туку борба за вистината: борба за тоа кое од двете тврдења, тврдењето за еднаквоста и тврдењето за нееднаквоста, е „животна лага“, а кое „едноставна и нашироко прифатена вистина“. Во што се состои вистината на еднаквоста? Како и каде постои еднаквоста?
Наједнакво распределеното нешто на светот
Здравиот разум е нешто што најдобро е
распределено на светот: бидејќи секој
мисли дека сосема добро е снабден со него,
така што дури и оние што со други нешта
мошне тешко се задоволуваат, обично
не посакуваат него да го имаат повеќе
отколку што го имаат. Не е веројатно дека
во ова сите се мамат: тоа повеќе е сведоштво
дека способноста за правилно судење и
за правење разлика меѓу вистинитото и лажното –
што, всушност, и се нарекува здрав разум или ум –
според својата природа е еднаква кај сите луѓе;
па, следствено, дека различноста на нашите мислења
не доаѓа оттаму што едни луѓе се поумни од другите,
туку дека ние се разликуваме само затоа што своите
мисли ги водиме по различни патишта и што не
разгледуваме исти нешта. Зашто, не е доволно да се
има добар ум, туку е основно тој добро да се примени.
(Рене Декарт, Научна расправа за методот, во превод на Кирил Темков)
Речениците со кои Декарт ја почнува „приказната“ на својот живот – автобиографската „сказна“ во која кажува за „патеките што ме довеле до размислувања и максими од кои сум формирал Метод“ – исто така го обележуваат почетокот на модерната политичка ера: почетокот на револуцијата. Политичката содржина на Декартовата сказна лежи во она за што тој не сака да зборува. Земајќи се себеси како пример Декарт сака да покаже дека, во размислувањето, треба да се следи метод; треба да се насочи вниманието кон тоа како најдобро да се примени сопствениот ум, како најдобро да се искористи здравиот разум. Да се насочи вниманието кон новото прашање на методичкото насочување на примената на умот, виманието мора да се одврати од традиционалното политичко прашање дали всушност сите поседуваат разум, односно „способност да изградат добро расудување и да го разликуваат вистинитото од лажното“. Традиционалното политичко прашање го одвраќа вниманието, страста и енергијата од неспоредливо поважното прашање на методот. И затоа Декарт го отфрла уште од почетокот. Еднаквата способност за расудување мора да се претпостави, за да може да се зафати со вистинската задача на дисциплинирање на разумот.
Роб по природа
Сите луѓе кои толку се разликуваат
меѓусебно колку што душата се разликува
од телото и човечкото суштество од пониските
животни… се по природа робови, за кои е корисно
да бидат управувани од ваква власт.
(Аристотел, Политика)
Вака тече аргументот за господарењето покорно снабдуван од страна на филозофијата долги две илјади години, а кој Декарт, претпоставувајќи еднаквост уште на почетокот, веднаш го отфрла. Првиот политички проблем – проблемот од кој политиката традиционално тргнувала – бил да се оправда господарењето врз оние што се „робови по природа“. Нивната ропска природа се состои од тоа што нивниот удел во умот е само непотполн. Тие не го поседуваат целосно или не баш како што треба.
Зашто роб по природа е оној што може
да му припаѓа на друг (и затоа и му припаѓа)
и кој учествува во разумот дотаму што
го разбира, но не го поседува.
(Аристотел, Политика)
Да се поседува разум се состои од тоа да може да се разликува меѓу корисното и штетното, доброто и лошото, праведното и неправедното. Робот „по природа“ е неспособен за вакво нешто. Неговиот разум е непотполн: тој може само да ги „разбере“ расудувањата на разумот – така што ќе разбира и ќе им се покорува на наредбите – но, не и самиот да ги дава; тој не може да управува со себеси преку расудување за тоа што е добро, а што лошо, нему му треба господар. Оправдувањето – вистинското – на господарење се содржи во фактот што способноста да се расудува е нееднакво распределена. Кога Декарт ќе претпостави еднаквост – „здравиот разум е нешто што најдобро е распределено на светот“ – правото на господарење, а со него и правото да се разликува меѓу господари и робови, способни и неспособни, му припаѓа на минатото.
Човекот не е ниту слободен ниту еднаков по природа
Изономијата гарантирала ἰσότης, еднаквост, но не само
поради тоа што сите луѓе се раѓаат или создаваат еднакви,
туку, сосема спротивното, токму поради тоа зашто луѓето
по природа (φύσει) се нееднакви, и потребна била од луѓето
создадена институција, полисот, која по природата на својот
υόμος ги прави еднакви. Еднаквоста постоела само во тој
специфично политички домен, каде што луѓето се среќавале
како граѓани, а не како приватни лица.
…Еднаквоста на грчкиот полис, неговата изономија, била
атрибут на полисот, а не на луѓето…
Ниту еднаквоста ниту слободата не се сфаќале
како особина што е вродена во човечката природа.
(Хана Арент, За револуцијата)
Аристотел вели дека разумот, способноста за расудување што е добро, а што лошо, па така и за управувањето со себеси, не е еднакво распределена. Тој сака да го оправда владеењето што се сметало за најугнетувачко и најпонижувачко од почетокот на модерната ера: правилото на господарот и робот. Но, секако, Аристотел има право кога вели дека способноста за расудување не е еднакво распределена, дека се поседува во нееднаква мерка? Сите способности се нееднакво распределени. И тоа е така зашто не поседуваме никакви способности природно. Кога Арент вели дека луѓето не се слободни ниту еднакви природно, таа мисли на претполитичката состојба на природата, која е сепак општествена состојба: економската, техничката, културната состојба на „општеството“, животот на „приватните граѓани“. Тоа е состојба во која, преку образование, обука и практика, ние се здобиваме со способностите, моќите и вештините што нè прават човечки суштества. Практиката и обуката на способностите што секогаш се случуваат во однос на нормативните разликувања: способноста да се стори нешто добро или лошо; да се здобие со способност до висок и совршен степен со висока самодоверба или да се поседува само неусовршена, груба и неделотворна способност. Тоа што луѓето не се слободни ниту еднакви по природа значи дека, со оглед на нивните способности, тие не се слободни или еднакви, ниту можат да станат такви. Способностите се добиваат и се степенуваат: тие нè делат на оние што можат и оние што не можат да прават нешта, на оние што се поспособни и понеспособни. Подлабоки и подалекосежни од разликите кај нашите способности се можеби разликите кај нашите гледишта кога станува збор за гледиштата што се однесуваат на тоа кој ги поседува тие способности и од што всушност се состои способноста. Нашите способности се не само од различен степен туку и припаѓаат на различни, па дури и немерливи и заемно антагонистички типови и конструкции. Нашите способности нè социјализираат, но исто така и нè разединуваат. Тие се полиња за, и цели на, борба.
Истото важи и за разумот, доколку сме сериозни во сфаќањето дека и тој, исто така, како способност, не ни е даден ни од Бога, ни од природата, туку дека е општествена придобивка. Разумот може да се поседува само во општество, преку образованието. Оттука, исто како кога станува збор и за сите други способности, и способноста за расудување ја поседуваме во и до различен степен, опсег и во различни конструкции. Доколку со разум можеме да се здобиеме само преку практика, неговото применување не е еднакво, туку различно. Полето на практиката е поле на нееднаквости: меѓу подоброто и полошото, успехот и неуспехот и меѓу судирите што овие нешта ги наметнуваат. Затоа што не постои еднаквост во разумот, тој не може да послужи како основа за политичка еднаквост, за радикален предизвик на политиката на разликување меѓу владејачите и владеаните, нас и не-нас, меѓу оние што се важат и оние за кои нема доволно. Еднаквоста на разумот не може повеќе да ја поддржи политичката еднаквост отколку што може која и да е друга општествено здобиена способност. Ниедна друга особина, вклучувајќи ги и способностите што природно ги поседуваме или ни се општествено дадени, не повлекува и политичка еднаквост. Се разликуваме во сите наши особини и способности. Уште од почетокот или преку образованието.
Естетска еднаквост
Но, можеме да ја разбереме Декартовата премиса на еднаквоста многу побазично и порадикално, не како изнесување факт, туку како претпоставен чин: еднаквоста е претпоставка што мораме однапред да ја направиме. Зашто нема никаква врска со општествено здобиената способност за расудување (во која сме нееднакви и за која не се согласуваме). Еднаквоста се однесува на претпоставката за разум. Не се однесува на способноста за расудување што ја поседуваме, туку на потенцијалот за практична обука по расудување, за здобивање со разум. Во тоа, и само во тоа – во тој потенцијал – сме еднакви. Еднаквоста е еднаквост на потенцијалот. И така, „најважната еманципација од сите“ воопшто не е „еманципација од сите разлики што потекнуваат и се одредени од изведбата, од разликите создадени и пренесувани преку подјармувањето, доминацијата и привилегијата“ (P. Sloterdijk, Du mußt dein Leben ändern, Suhrkamp: Frankfurt/Main, 2009, стр. 207). Не. Најважната политичка еманципација, еманципацијата од која произлегува политиката, е еманципацијата од разликите што ги сочинуваат нашите способности и нас самите како способни (или неспособни, помалку способни или поинаку способни) суштества. Најважната еманципација, онаа што е вистински политичка, е еманципацијата од нашето општествено постоење, од постоењето дефинирано од нашите фактички нееднаквости. Потенцијалот на способноста е сила. Со способностите се здобиваме преку практика. Способноста нè оспособува да сториме нешто, успешно да изведеме активност што ги почитува општествените стандарди. Потенцијалот на способноста е сила,бидејќи е „другото“ на способноста.
И додека со способности се здобиваме преку општествена практика, човечките суштества имаат сила пред да бидат претворени во субјекти. Да се има сила е човечки, но пресубјективно.
Додека способностите на субјектот се практикуваат активно со свесно самоуправување, една сила дејствува самата по себе; нејзината активност не ја управува субјектот, па оттука субјектот не е свесен за неа.
Додека способностите реализираат универзален, општествено даден облик, силата е формативна, па оттука без форма. Една сила произведува облици и го преобликува секој облик што го обликува.
Додека способностите се насочени кон постигнување, силата нема цел или норма. Активноста на силата е игра, произведување нешто што секогаш е веќе и непрекинато отаде. Способностите нè прават субјекти кои успешно учествуваат во општествените практики. Во играта на силата, ние сме пресубјективни и метасубјективни: чинители, но не и субјекти; активни без самосвесност; инвентивни без цел.
Без сила, една личност не може да се оспособи да стори нешто, не може да се здобие со и да применува никакви способности.
Силата ги олеснува способностите: само затоа што сите човечки суштества имаат сили што се откриваат во играта; само затоа што сите луѓе се еднакви во ова, тие можат да се здобијат со способности, а се разликуваат и се разединуваат по однос на нивната насока, опсег и конструкција.
Силата на имагинацијата е предуслов за разум. Поради тоа што, и само поради тоа што, сите човечки суштества се надарени со имагинација, поради тоа што сите човечки суштества се еднакви во тоа што се способни да станат различни од она што се сега – да гледаат, замислуваат и доживуваат различно – не се одредени од природните факти и можат да се здобијат со општествени способности, како таа за расудување, во која почнуваат да се разликуваат и да се разединуваат.
Дека се има сила во оваа смисла не е повеќе општествен – таа е потенцијалот за општествено постоење како способни суштества или експерти – отколку што е, како потенцијал, природен факт. Дека се има сила, во која сите сме еднакви, не може да се докаже со покажување на нејзиното објективно постоење. Еднаквоста, како еднаквост на силата, не е никаква даденост. Силата, во којашто сме сите еднакви, е претпоставка, зашто постои за нас, и ние ја доживуваме и ја сознаваме само со изведување чинови во кои таа се открива. Таквите чинови се естетски: чинови на игра, на имагинацијата. Тоа се чинови во кои одиме отаде способностите со кои општествено сме се здобиле, во кои, со други зборови, правиме нешто што не можеме да го правиме.
Ја претпоставуваме силата така што одиме отаде нашите способности и „правиме нешта за кои не знаеме што се“ (Адорно) – естетски нешта.
Кога постигнуваме естетска трансгресија на нашето општествено постоење, ние ја доживуваме еднаквоста. Политичката еднаквост е естетски ефект. Ние се правиме себеси естетски еднакви; естетски, се правиме себеси еднакви.
Кристоф Менке (1958) е професор по филозофија на универзитетот „Гете“ во Франкфурт на Мајна, Германија. Авторот би сакал да му се заблагодари на Дирк Сетон за помошта во изборот на сликите.
Слики:
Документа 13 Хатје Канц
Филмски кадар од Европа 51 на Роберто Роселини, 1952: Само оние што се целосно слободни можат да се вклопат со сите други.
Кристоф Менке (Christoph Menke) е германски филозоф и германист, кој се смета за важен претставник на „третата генерација“ теоретичари на Франкфуртската школа. Студирал филозофија, германски јазик и историја на уметност од 1977 до 1980 година во Хајделберг, додека од 1980 до 1983 година германски јазик и филозофија во Констанц. Во 1987 година ја напишал својата докторска дисертација на тема После херменевтиката. Негативитетот на естетичкото искуство, додека неговиот постдокторат го одбранил во 1995 година на Слободниот универзитет во Берлин со делото: Трагедијата на моралот. Хегел и слободата на модерноста.
Од 1997 до 1999 година, работи како вонреден професор на Новото училиште за социјални истражувања во Њујорк; потоа како професор по филозофија со фокус на етика и естетика на Универзитетот во Потсдам; а од 2009 година е професор по практична филозофија (со посебно разгледување на правната филозофија и политичката филозофија) на Универзитетот Јохан Волфганг фон Гете во Франкфурт. Од летниот семестар во 2009 година, Менке е на чело на Истражувачкиот центар Normative Orders на Универзитетот Гете, чија цел е да испита: Како се воспоставуваат политичките, правните, верските или економските поредоци и како тие се менуваат? Како се кристализираат структурите на моќ во ваквите процеси на социјална динамика? Како се распределуваат моќта и шансите за живот, на национално и транснационално ниво? Работата на Менке се фокусира главно на теми од политичка и правна филозофија (демократија и еднаквост; историја и концепт на субјективни права; човекови права), на теории на субјективност (вештини и акција; ум и внатрешна природа), на етика (успех и неуспех; теории на трагичното) и на естетиката (естетика на модерноста; трагедија и театар). Тој исто така е во уредничките одбори на разни стручни списанија (Constellations: An International Journal of Critical and Democratic Theory; Philosophy and Social Criticism; Revue d’Esthétique; Polar).
Превод од англиски:
Марија Јонес
Споделено на: февруари 1, 2021 во 9:05 am